Vandaag dus geen bijeenkomst in Eik en linde maar een uitje. Ed Cools heeft uitleg gegeven over de oprichting en ontwikkeling van het Ramses Shaffyhuis. We hebben het atelier van stadsdorplid Marion, haar en een ander appartement bekeken. Op 19 nov bij Kruispunt NPO 2 om 23:10 wordt er ook aandacht gegeven aan dit huis voor oude en jonge kunstenaars.
Meer foto's op onze Facebook
Na de rondleiding heeft Jose Aerts een gedeelte van haar prachtige brief voorgedragen over "de vele gezichten van eenzaamheid". Ze gaf aandacht aanexistentiële, fysieke, emotionele, spirituele en psychische vormen van eenzaamheid. Zij doet een beroep op ons voor meer medemenselijkheid.
Eenzaamheid
In de tachtiger jaren bezocht ik met een vriend Berlijn. Terwijl ik in bus op weg was naar een museum zag ik uit het raam een poster langs komen met een indiaan erop. Ik kan tot op de dag van vandaag niet uitleggen wat er precies gebeurde in mij, maar ik moest en zou de bus uit. Met mijn neus plat gedrukt tegen het raam van de winkelruit kon ik de tekst lezen die gedrukt stond naast dan Indiaanse gezicht.
“Ik heb eenzaamheid gekend
gedurende een eindeloze tijd
Ik wilde niet op zoek naar een vriend
Ik wilde geen man zoeken
Maar nu weet ik niet
hoe ik mijn ziel kan bevrijden
Er doen zoveel dingen zeer
die ik niet kan beschrijven
Maar een ding weet ik
wat ik nooit heb gehad
en dat is vrijheid.
En natuurlijk kocht ik die poster en lijstte hem in. Maar dat was niet het einde van dit verhaal. Toen ik in 1987 een scolarship kreeg van de Australische universiteit in Wollongong, besloot ik om dit gedicht als uitgangspunt te gebruiken voor mijn research. In 1993 promoveerde ik met een dissertatie met de titel “From Loneliness, emptyness and silence to essence”, waarbij zowel psychologische, filosofische alsook literaire invalshoeken aan de orde kwamen. En omdat het een Phd in kunst was ( een Docotorate Creative Arts) werd het boek vergezeld van een catalogus en twee videos met performance werk. Dat laatste onderdeel realiseerde ik in samenwerking met mijn studenten.
Eenmaal terug in Nederland heb ik al snel besloten om mijn energie niet alleen te stoppen in mijn eigen loopbaan als kunstenaar en docent, maar om mij ook in te zetten voor kwetsbare doelgroepen in de samenleving. Gedurende een aantal jaren organiseerde ik bijvoorbeeld maandelijks een verwendag voor mantelzorgers van dementerenden. Daarbij was mijn overweging dat er vaak wel aandacht en zorg is voor de dementerende, maar dat de mantelzorger onzichtbaar is en langzaam opbrandt. Van zowel de Provincie Zuid Limburg, als ook van ziekenfonds CZ kreeg ik daarvoor de financiële ondersteuning om dit project te realiseren. Omdat er zoveel levensverhalen van vooral ouderen op mijn pad kwamen, besloot ik vervolgens om die levensverhalen te gaan bundelen, zodat deze mensen zich gehoord en gezien voelden en dus daardoor minder eenzaam. Dit heeft geleid tot publicaties, foto tentoonstellingen en zelfs workshops voor behandelaren in zorginstellingen. Het gaf veel voldoening om aan een veranderend klimaat te kunne bijdragen.
Omdat ik mijzelf in de eerste plaats als kunstenaar zie, besloot ik ook aandacht te geven aan Outsiderkunstenaars. Dit zijn mensen die zich ten gevolge van een psychische ziekte of verstandelijke beperking onvoldoende verbaal kunnen uiten, maar dat wel kunnen in beeldtaal. Zij maken geen deel uit van de reguliere kunstscene en zijn niet onder te brengen in een kunststroming. Maar hun werk is juist daardoor vaak heel verrassend, verhelderend en ontroerend.
Nadat ik 300 schilderijen en beelden had verzameld van psychiatrische ziekenhuizen in Nederland, België en Duitsland, maakte ik een reizende tentoonstelling, die 12 locaties aandeed en meer dan 40.000 bezoekers trok. Dat bezoekerscijfer stelde de subsidiegevers tevreden, maar was vooral een opsteker voor al die deelnemende kunstenaars die tot op dat moment totaal onzichtbaar waren geweest. Tijdens het selecteren van de werken maakte ik kennis met deze bijzondere kunstenaars. Ik was geshockt door de leefomstandigheden van velen en ontroerd door de gedrevenheid die zij ondanks deze omstandigheden aan de dag legden om zich te willen uiten. Het meest werd ik geroerd door een vrouw van veertig, die 28 persoonlijkheden had. Al die persoonlijkheden hadden een stem in haar hoofd en gaven haar tegengestelde opdrachten. Zeven kinderen in haar huilden. Dat was dat deel van haar persoon-lijkheid wat op die wijze de pijn van jarenlang seksueel misbruik belichaamde. En hoe kan je, met al achtentwintig stemmen in je hoofd, nog communiceren met een ander mens? Toen ik haar vroeg of zij zich een voorstelling kon maken van een stil hoofd, antwoordde zij; “nee, dat willen WIJ niet.” Het ultieme voorbeeld voor mij, hoe je met velen alleen kunt zijn en in jezelf opgesloten. Zo verdrietig, maar wel een fantastische schilder!
De laatste vijf jaar voor ik met pensioen ging werkte ik parttime als beeldend vaktherapeut bij een kliniek voor verslavingszorg. Geen reguliere zorginstelling, maar een privé kliniek waar welgestelde landgenoten met veel egards werden behandeld. BN’ers, politici, captains of industry, yuppen, managers e.d. klopten daar aan, om van hun destructieve gewoonten te worden verlost. Veelal betrof het mensen die jaren de schone schijn hadden op kunnen houden, totdat hun gezondheid, relatie of vriendenkring het begaf. Door leugen en bedrog waren zij vaak emotioneel in een isolement geraakt. De verslaving aan drugs, drank, seks, gokken, of combinaties daarvan dicteerde hun leven. Meestal waren zij totaal vervreemd van zichzelf en konden niet meer voelen. De ultieme eenzaamheid en emotionele leegte ging schuil achter het Prada pak, de Rolls roys op het parkeerterrein, de grote feesten en verre reizen.
De vele gezichten van eenzaamheid
Door middel van bovenstaand kort overzichtje wilde ik een paar voorbeelden geven van de eenzaamheid die ik ben tegengekomen in mijn projecten en werkzaamheden. Ik ben me gaan realiseren dat er vele vormen van eenzaamheid zijn, die ik als volgt zou kunnen rubriceren:
*Existentiële eenzaamheid: We komen alleen op aarde en we gaan alleen dood. Daarbij is er ook het wezenlijke onkenbare in ieder van ons, wat wij niet kunnen delen met een ander.
*Fysieke eenzaamheid: Zeker 50% van de Nederlanders woont tegenwoordig alleen. Ze hebben daarvoor gekozen, of zijn er door omstandigheden ingerold. Denk aan scheidingen, overlijden van een partner, het lege nest, de eerste jaars student in de vreemde stad. De anonimiteit van de grote stad speelt hier een rol. De positieve keerzijde van sociale controle in een dorp is dat je tenminste gemist wordt.
*Emotioneel eenzaamheid: het verlangen om gehoord en gezien te worden, en minstens door een paar mensen werkelijk gekend, wordt niet voor iedereen vervuld. Ieder mens wil geaccepteerd worden om wie hij is, maar beschikt niet altijd over het vermogen om contact te maken.
Ieder mens maakt bovendien verdrietige dingen mee, maar niet iedereen heeft voldoende veerkracht om er voor te zorgen dat kwetsuren geen dominerende rol meer spelen.
Lhtb jongeren vrezen de reacties van familie en medescholieren. Worden wellicht al gepest om hun “anders” zijn, en stellen hun coming out uit. Roze ouderen blijven soms een leven lang in de kast.
*Spirituele eenzaamheid. Vroeger hadden kerken een sociale rol in een gemeenschap. Nu zoeken mensen hun heil in allerlei spirituele stromingen. Er is spraken van spiritueel shoppen. Existentiële vragen blijven onbeantwoord en de zoektocht gaat door.
*Psychische eenzaamheid: opgesloten zitten in een psychische aandoening; angststoornis, dwanggedrag, psychosen, schizofrenie enz. enz. Er zijn helaas veel mensen die behandeling weigeren, of anderen die wel behandeling nodig hebben, maar met medicatie naar huis gaan.
Deze vormen van eenzaamheid overlappen elkaar ook. Denk aan de toevloed van mensen uit andere culturen die als vluchteling ons land aandoen en hopen te mogen blijven. Zij missen hun geliefden, hebben hun materiele wereld achter zich gelaten, hebben een andere culturele achtergrond, hebben trauma opgedaan tijdens de reis, spreken de taal niet enz. En wat te denken van al die documentlozen onder hen.
Wie zijn onze eenzamen
Ik heb niet alleen geschreven over eenzaamheid en daar projecten voor gedaan. Ik heb ook eenzaamheid gekend in mijn eigen leven door scheiding, verlies van dierbaren, emigratie enz. Dit is niet de plaatst om daar nu verslag van te doen; maar ik wil wel een lans breken voor openheid over eenzaamheid. Om zowel je kracht als je kwetsbaarheid te tonen. Want het zijn juist die twee componenten die ons mens maken.
Ik heb een lijstje gemaakt van mensen die eenzaam zijn. Het is niet volledig, maar het is een startpunt om de ogen te openen voor al die verschillende vormen van geestelijke en lichamelijke pijn door isolatie. Eenzaamheid is zich in je directe omgeving voortdoet.
+Denk aan ouderen die inmiddels al hun familie en vrienden zijn verloren en als enige zijn overgebleven
+mensen die hun partner zijn verloren en al jaren niet meer zijn aangeraakt.
+kinderen die gepest worden op school
+meisjes die door hun jaloerse vriendje in compromitterende positie naakt op facebook worden gezet
+mensen die door obesitas niet meer aan onze schoonheidsidealen voldoen en worden aangestaard
+mensen met een ziektebeeld wat pijn en vermoeidheid geeft, zoals ME of fibromyalgie, en daardoor minder kracht hebben en een kleine actie radius
+de stille armen, die hun kaken op elkaar houden en nog net niet verzuipen
+mensen die op oudere leeftijd hun baan verliezen en bijna geen kans maken op iets nieuws op de arbeidsmarkt
+mensen die al jaren vasthouden aan hun rouw, en er inblijven hangen.
+mensen die mishandeld worden en dat geheim stil dragen
+ouders die hun volwassen kinderen niet meer zien- druk, druk, druk
+mensen die verloren zijn op de digitale snelweg, in de bureaucratie
+nieuwkomers in de stad, die nog geen netwerk hebben
+eenzaam in gezelschap, door gebrek aan aansluiting
+iedereen is samen op een terrasje, op een feestje e.d., maar jij hebt geen relatie ( meer)
+je vrienden en familie leven als stel, en jij komt altijd alleen en wordt als een bedreiging gezien.
Wat is de eerste stap
Elke reis begint met de eerste stap. Met de intentie om met elkaar een verandering te weeg te willen brengen in onze eigen buurt, ons gezin, onze familie of vriendenkring, en elkaar niet te laten verkommeren in eenzaamheid. De grote veranderingen in de wereld zijn ooit begonnen met de droom van een mens, die daar al zijn energie in heeft gestoken.
Als ik droom van mijn eigen buurt, droom ik van een wijk
*waar de medemenselijkheid centraal staat
*waar we elkaar gedag zeggen op straat
*waar we niet zeggen dat het goed gaat, als het slecht gaat
*waar we hulp kunnen aanbieden, maar ook durven vragen
*waar we aanbellen bij de buren als de gordijnen al dagen dicht zitten
*waar we geen oplossingen aandragen, maar elkaar bevragen.
*waar we LUISTEREN, LUISTEREN, en LUISTEREN naar elkaar.
*waar we de hond uitlaten voor een mevrouw met een rollator
*waar we de kat te eten geven als de buurman op vakantie wil
*waar we een pannetje soep brengen naar een zieke
*waar we een praatje maken met de man die de dakloze krant verkoopt
*waar we verder gaan dan het organiseren van gezelligheidsclubs
*waar we aan wederzijds vertrouwen werken en verdieping niet schuwen
Kortom; het is allemaal niet zo groots en meeslepend. Verandering begint bij ieder van ons. Bij ons eigen verlangen om zorgvuldig te worden genaderd en niet alleen in de kou te blijven staan. Je zou er zoveel tegeltjes spreuken op kunnen loslaten. Zoals “wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet”. “Wie goed doet, goed ontmoet”. “Een goede buur is beter dan een verre vriend”. Die voorouders van ons waren zo dom nog niet. Die hadden geen wetenschappelijke bureaus, geen talkshows, geen computers. Die staken gewoon de handen uit de mouwen voor en met elkaar. Nu is het aan ons om daar een hedendaagse variant op te vinden.
HART-elijke groet van José Aerts
Nieuwe Oostenburgerstraat 12c
1018MJ Amsterdam
trouvaille19@gmail.com